Antik çağın en önemli liman kentlerinden biri olan kabul edilen Elaiussa Sebaste Antik Kenti, Mersin’in Erdemli ilçesine bağlı Ayaş Köyü’nün sınırları içinde. M.Ö. 2. yüzyılda kurulan bu kadim şehir, adını Yunancada zeytin anlamına gelen "elaion" kelimesinden alıyor. Kentin parlak dönemlerinde binlerce zeytin ağaçlarıyla kaplı olan bu bölgede, geçim kaynağının da zeytin yetiştiriciliği olduğu biliniyor.
Kentin zengin tarihçesine kısaca göz atalım: Başlangıçta anakaraya dar bir kıstakla bağlı küçük bir ada üzerine kurulmuş olan Elaiussa, Roma İmparatoru Augustus döneminde Kapadokya Kralı Archelaus'un buraya yerleşmesiyle önem açısından seviye atlamış. Archelaus, kıstak üzerine yeni bir şehir daha kurup buraya Latince "Augusta" kelimesinin Yunanca karşılığı olan "Sebaste" adını vermiş. Böylece Elaiussa ve Sebaste kentleri birleşmiş. Kentin altın çağını, M.S. 74 yılında Roma İmparatoru Vespasianus'un Kilikya’daki korsanları mağlup etmesiyle yaşamaya başladığı biliniyor. Ancak M.S. 3. yüzyılın sonlarına doğru başlayan Sasani ve İsauryalı akınları, şehrin yavaş yavaş terk edilmesine sebep olmuş. M.S. 6. yüzyılda komşu kent Korikos gelişme göstermeye başlayınca, Elaiussa Sebaste de tarih sahnesinden yavaşça silimiş.
1995 yılından bu yana İtalyan arkeolog Eugenia Equini Schneider başkanlığında sürdürülen kazılar, bölgenin zengin geçmişini gün yüzüne çıkarmayı sürdürüyor. Ören yerini ziyaret ederseniz, D-400 karayolunun karşı tarafında, M.S. 2. yüzyıla tarihlenen bir tiyatro göreceksiniz. Ne yazık ki bu antik yapının birçok bölümü, yüzyıllar süren yağmalama nedeniyle büyük hasar görmüş durumda. Tiyatronun hemen yanında, imparatorluk döneminde inşa edilmiş olduğu düşünülen agora var, ki onun da yarısı yıkılmış durumda. İçinde de büyük kilisenin kalıntıları yer alıyor.
Kentin en dikkat çekici yapılarından biri de MS 5-6. yüzyıllarda inşa edilen Bizans Sarayı. Büyük avlusu, sütunlu girişleri ve taş döşemeleriyle dönemin mimarisini yansıtan bu saray, yönetici sınıfın konutu olarak kullanılmış. Hatta efsaneye göre, saldırılar arttığında en değerli hazineler sarayın altındaki gizli sığınağa saklanıyormuş.
2025 yılında Elaiussa Sebaste Antik Kenti, henüz düzenlenmediği ve turizme resmi olarak açılmadığı için, hâlen ücretsiz giriş yapılabilen bir ören yeri. Kazı çalışmalarında gün yüzüne çıkarılan eserler ise Mersin Arkeoloji Müzesi çatısı altında sergileniyor.
